१. पृष्ठभूमि

लागुऔषधको दुव्र्यसन तथा अवैध ओसार–पसार बहुपक्षीय सरोकारको विषय हो । यो समस्या कुनै स्थान, मुलुक वा क्षेत्र विशेषको समस्या मात्र नभई विश्व मानव समुदायकै सामुहिक समस्याका रुपमा प्रकट हुदै आएको छ । विश्वका सवै जसो राष्ट्र यस समस्याबाट
अछुतो रहन सकेका छैनन् । नेपालमा सन् १९६० को दशकको सुरुदेखि हिप्पी संस्कृतिको आगमनका साथै लागुऔषध दुव्र्यसनको समस्या जटिल हुदै गएको देखिन्छ । नेपालमा लागुऔषध प्रयोगकर्ताहरुको संख्या आजभन्दा १० वर्ष अगाडि नै पचासहजार नाघिसकेको अनुमान गरिएकोमा हालको अव्यवस्थित शहरीकरण, संगठित आपराधिक संजालको प्रभाव बृद्धि, तथाकथित आधुनिकीकरणको विस्तार आदिका कारणले हालका दिनमा यो संख्या निकै बढ्न गएको अनुमान गर्न सकिन्छ । काठमाडौं उपत्यका, पोखरा, धरान लगायतका शहरी
क्षेत्र र खासगरी नेपाल(भारत सिमावर्ती शहरहरुमा यो समस्या बढ्दो मात्रामा रहेको पाइन्छ । खासगरी जोखिम समूहका युवायुवतीमा लागुऔषधको दुरुपयोग तथा दुव्र्यसनको प्रवृत्ति बढिरहेको पाइन्छ भने विगतमा गाँजा, चरेस र हेरोइनको सेवनमा सिमित रहेका लागुऔषध प्रयोगकर्ताहरुले सन १९९० को दशकको सुरुवात सँगै सुईको माध्यमबाट समेत लागुऔषध प्रयोग गर्न थालेको पाइन्छ । बहुऔषधीय प्रयोग र दुव्र्यसन गर्ने विधिमा आएको परिवर्तनका कारण लागुऔषध प्रयोगकर्ताहरु कुपोषण, रक्तअल्पता, हेपाटाइटिस, यौनजन्य रोग र एच.आई.भी. एड्स जस्ता खतरनाक रोगबाट संक्रमित हुने क्रम बढ्दैगएको छ । समग्रमा एच.आई.भी.को संक्रमणको अनुपात सुई प्रयोगकर्ताहरुमा बढी देखिएकाले उनीहरुद्वारा लागुऔषध प्रयोकर्ताहरुको समूह, आफ्नै परिवार र अन्य व्यक्तिहरुमा एच.आई.भी.को संक्रमण गर्र्नेे संभावना बढेको छ । शहरी क्षेत्रका महिलाहरुमा समेत लागुऔषध दुव्र्यसनको समस्या बढिरहेकोे छ । दुव्र्यसनको लतमा फसेका महिलाले पारिवारिक र सामाजिक बहिष्कारको सामना गर्नुपर्नेद भएकोले उनीहरुले यस विषयमा कसैलाई पनि जानकारी गराउँदैनन् । अधिकांश महिला लागूऔषध प्रयोगकर्ताहरुले आफ्नो लतलाई निरन्तरता दिन देह व्यापार र लागुऔषधको
कारोवारलाई आफ्नो आयको माध्यम बनाएको समेत पाइन्छ । त्यसैले महिला लागुऔषध प्रयोगकर्ता यौनकर्मीहरुमा एच.आई.भी.संक्रमण उल्लेखनीय रुपमा बढिरहेको विभिन्न अध्ययनले स्पस्ट गरेको छ । उपचार र पुनस्र्थापन लगायतका सेवा नगण्य रुपमा उपयोग गर्ने गरेकाले उनीहरुको विषयमा पर्याप्त सूचना र जानकारी प्राप्त गर्नमा कठिनाई देखिएको छ ।

सन् १९६० को दशकको उत्तराद्र्धसम्म लागुऔषध  को दुरुपयोग तथा ओसार–पसार केही अफिमजन्य खोकी औषधि र मनोद्दिपक औषधि
मा मात्र सीमित रहेकोमा सन् १९९० को दशकको सुरुवातदेखि लागु तथा मनोद्दिपक औषधि   को दुरुपयोग युवा युवतीमा बढ्दैगएको पाइन्छ । सजिलै उपलब्ध हुने, कम मूल्य पर्ने र लामो समयसम्म असर रहिरहने भएकोले लागुऔषधको दुव्र्यसन बढ्दै गएको देखिएको छ । अवैध गाँजा लगायतका खेती तथा लागुऔषधको ओसार–पसार र बेचविखन रोकथाम तथा नियन्त्रण गर्ने कानून कार्यान्वयन निकायहरु क्रियाशील रहेका भए तापनि यस समस्याको निराकरण हुन सकेको पाइन्न र समस्या झन्झन् जटिल हुदै गएको प्रतित हुन्छ । लागुऔषधको अवैध ओसार–पसारमा संलग्न संगठित गिरोहको गतिविधि सिमावर्ती क्षेत्रमा झन् बढ्दै गएको देखिन्छ । स्थानीय स्तरमा उपभोग हुने वा नेपाल हुदै अन्य मुलुकमा अवैध ओसार–पसार हुने हिरोइन स्थलमार्ग र हवाईमार्ग हुदै नेपालमा आउने गरेको पाइन्छ । अफीमको उत्पादन तथा ओसार–पसारको मुख्य केन्द्र मानिएको गोल्डेन ट्रांगल  र गोल्डेन क्रेसेन्ट  नजीक रहेको नेपालको भौगोलिक अवस्थितिका कारण पनि अन्तराष्ट्रिय संगठित गिरोह   ले अवैध कारोवारको पारवहन विन्दुका रुपमा नेपालको भूमिलाई प्रयोग गरिरहेका र भविष्यमा अझ बढी गर्नसक्ने सम्भावना प्रवल देखिन्छ ।